Сёлета адзначаецца 90-годдзе з дня нараджэння аднаго з самых яркіх прадстаўнікоў беларускай літаратуры - Уладзіміра Караткевіча.

Ён вядомы як паэт, празаік, публіцыст, драматург, кінасцэнарыст, перакладчык.

З нагоды юбілею класіка прапануем да вашай увагі лісты і дарчыя аўтографы Уладзіміра Караткевіча нашаму зямляку, мастаку Вячаславу Целешу. Артыкул Сяргея Шапрана з рубрыкі «З архіваў часу» размешачны ў кастрычніцкім нумары часопіса «Роднае слова».

Мастак Вячка Целеш, ураджэнец вёскі Краснае Сяло Ваўкавыскага раёна, болыш за шэсцьдзесят гадоў жыве ў Латвіі, але ніколі не забываўся пра сваё паходжанне. Гэта менавіта ён спрыяў узнікненню ў Латвіі Таварыства беларускай культуры «Світанак» і дзіцячай мастацкай студыі «Вясёлка». Гэта ён ініцыяваў стварэнне Таварыства мастакоў-беларусаў Балтыі «Маю гонар» і дзвюх беларускіх школ у Рызе - нядзельнай і агульнаадукацыйнай. Таму заканамерна, што Васіль Быкаў, на маю просьбу напярэдадні паездкі ў Рыгу падпісаць кнігу для Вячаслава Міхайлавіча, не раздумваючы, напісаў: «Вячку Целешу - з удзячнасцю за беларускасць».

За асабістыя заслуті перад Латвійскай Рэспублікай В. Целеш атрымаў у 1997 г. грамадзянства гэтай краіны, а ў 2006-м - найвышэйшую ўзнагароду Латвіі - Ордэн Трох Зорак ступені афіцэра. У сябе ж на радзіме за альбом «Гарады Беларусі на старых паштоўках» быў уганараваны прэміяй імя Францішка Багушэвіча. I гэта асобная гісторыя, 6о і тут, у філакартыстыцы, В. Целеш апынуўся першым. Яшчэ падчас вучобы ў школе Вячка захапіўся збіраннем паштовак з рэпрадукцыямі твораў мастацтва. Калі ж перабраўся ў Рыгу, пачаў збіраць пераважна рыжскія краявіды, 6о з’явілася вялікая цікавасць да гісторыі горада, у якім цяпер жыў. У пачатку 1970-х гг. ён сустрэў у зборах мясцовых калекцыянераў паштоўкі Мінска, Гродна, Ваўкавыска і іншых беларускіх гарадоў, што былі выдадзены ў пачатку XX ст. Гэта стала падмуркам яго беларускай калекцыі. Аднойчы яе ўбачыў Уладзімір Караткевіч і пасля распавёў пра тэта свайму сябру - навукоўцу Адаму Мальдзісу, які таксама збіраў паштоўкі і паспрыяў выданню першага альбома В. Целеша «Мінск на старых паштоўках» (між іншым, аналагічныя выданні пачалі пасля з’яўляцца па ўсім Савецкім Саюзе - у Маскве, Ленінградзе, Кіеве, але беларусы, як пісала тагачасная цэнтральная прэса, усіх апярэдзілі). Аднак як склаўся б лёс беларускай паштовай калекцыі В. Целеша, каб не Караткевіч?

Трэба яшчэ сказаць, што мастацкая майстэрня Вячаслава Міхайлавіча, якую сам ён называў «Беларускай хаткай», была вядомая не толькі ў Рызе, але і ў Мінску, - яе гасцямі станавіліся такія слынныя асобы, як літаратары Уладзімір Караткевіч, Рыгор Барадулін, Алег Лойка, Сяргей Панізьнік, акцёры Стэфанія Станюта і Павел Дубашынскі... Між іншым, гэта Уладзімір Сямёнавіч, сцвярджаючы: «Ты не Слава, а Вячка!» пакінуў наказ гаспадару «Беларускай хаткі»: «Каб стаяў тут, у Латвіі, на рубяжы беларускасці!» Яны і пазнаёміліся там, у Латвіі, што адбы лося амаль паўстагоддзя таму - у 1976-м...

Алег Лойка, яго жонка Лідзія, Уладзімір Караткевіч, Вячка Целеш, Мірдза Абала. Дом творчасці ў Дубултах (Латвія), ліпень 1981 года

«Праўда, памяць, на жаль, не захавала дэталяў першай сустрэчы, - гаворыць Вячаслаў Міхайлавіч. - Памятаю толькі, што да таго часу я ўжо прачытаў «Каласы пад сярпом тваім», і беларуская гісторыя, якую я тады не ведаў і якая проста дыхала са старонак кнігі, дужа ўразіла мяне. Я быў вельмі здзіўлены тым, як сучасны беларус можа пры гожа распавядаць пра мінулыя часы, і схіляў галаву перад Караткевічам. Таму гэтае знаёмства было для мяне радасным і ганаровым адначасова...

Караткевіч яшчэ не раз пры язджаў у Латвію. Звычайна спыняўся ў Доме адпачынку Саюза пісьменнікаўу Дубулты... Гэта, вядома, бяда, што я не вёў дзённікаў. Аднак памятаю, як аднойчы ляжалі мы на юрмальскім пляжы, і Караткевіч - не ў крыўду латышам будзе сказана - заўважыў: «Вячка, паглядзі, а нашыя беларусачкі ўсё-ткі прыгажэйшыя!» (Зрэшты, не пагаджуся, што латышкі мала прыгожыя, тым болыш што ў кожнага народа свой ідэал прыгажосці.)

Але не толькі Караткевіч прыязджаў у Рыгу - я таксама не раз бываў у яго ў гасцях у Мінску. Аднойчы падарыў яму сваю карціну - на тым эцюдзе восеньскае дрэва літаральна гарэла. Потым Караткевіч напісаў мне: як толькі прамень сонца, з’явіўшыся ў пакоі, падае на тваю карціну, яна гарыць як купіна!

А калі набліжаўся яго 50-гадовы юбілей, я прысвяціў яму экслібрыс: побач са шчытом з выявай «Пагоні» намаляваў даспехі беларускага рыцара, а фонам даў гродзенскі замак, паколькі вельмі мяне тады ўразіў раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні». Караткевіч быў задаволены - пісаў, што клеіць экслібрыс на кнігі нават ворагаў Беларусі...

Між іншым, гэта ж Караткевіч звярнуў маю ўвагу на Васіля Быкава. Справа ў тым, што ў мяне не было культу мінулай вайны, таму і кнігі Быкава я не надта ўспрымаў і ставіўся да іх халаднавата. Тым больш што пра вайну многія тады пісалі, а пра беларускую гісторыю - адзін толькі Караткевіч. I калі я неяк сказаў, што было б лепш, каб Быкаў пісаў не пра вайну, а пра гісторыю, Караткевіч перапыніў мяне: «Вячка, трэба ўважліва чытаць яго кнігі і лепш разумець іх. У Быкава не проста вайна - у яго кнігах характар чалавека! I калі ты ўважліва перачытаеш Быкава, то ўбачыш, якую вялікую справу ён робіць!» I сапраўды, наноў прачытаўшы Васіля Уладзіміравіча, я зразумеў, што Караткевіч, вядома, меў рацыю: Быкаў - вялікі пісьменнік, які рабіў вялізную справу для Беларусі і для нашай гісторыі...

I добра памятаецца апошняя сустрэча з Уладзімірам Сямёнавічам.

Тым разам у Рыгу ён прыехаў разам з жонкай Валянцінай і паэтамі Сяргеем Панізьнікам і Алегам Лойкам. Усе разам мы вырашылі наведаць Этнаграфічны музей пад адкрытым небам. У той ліпеньскі дзень было вельмі горача. Таму пасля агляду музея са старой сельскай архітэктурай мы пайшлі пакупацца ў возеры Югла, на беразе якога і месціцца музей. Запомнілася, што калі Караткевіч распрануўся, я моцна здзівіўся, які ён быў худзенечкі - адны косці ды скура! Уладзімір Сямёнавіч тады ўжо быў хворы і выглядаў вельмі старым, хоць яму было ўсяго толькі 52 гады...

Пасля мы завіталі ў маю майстэрню, дзе я накрыў стол. I хоць Караткевіч ужываў пераважна лекі, а не моцныя напоі, усё адно, калі развітваліся, намаляваў у маёй «Кнізе гасцей», як ён з жонкай паўзе па прыступках з маёй майстэрні, і напісаў жартам: 

3 майстэрні мілай пана Вячка

Паўзлі мы ледзь не на карачках

I дух наш ледзь трымаўсяў целе,

Калі дамоў пусціў нас Целеш.

Уладзімір Караткевіч быў чалавек з шырокай усмешкай і добрым пачуццём гумару, чалавек вялікай дабрыні. Ён вельмі паважаў іншыя народы і меў добрых сяброў ва Украіне, Расіі, Чэхіі і ў Латвіі, у тым ліку сярод латышоў. Ён быў вялікім патрыётам сваёй роднай Беларусі. I за кароткае жыццё напісаў шмат цудоўных твораў, якія праклалі нам, беларусам, добрую сцяжыну да нацыянальнай самасвядомасці. Я ганаруся тым, што мне пашчасціла сустракацца з ім і што ён лічыў мяне сваім сябрам. Караткевіча, вядома, дужа не хапае сёння. Але яго кнігі з дарчымі надпісамі, яго лісты з добрымі словамі - гэта нібы запаветы, якія ўсё жыццё дапамагалі і па сёння дапамагаюць мне».

У хатнім архіве В. Целеша захоўваецца восем кніг і адзін праспект Добраахвотнага таварыства аматараў кнігі з дарчымі аўтографамі У. Караткевіча, а таксама два рукапісныя лісты і дзве паштоўкі, якія храналагічна ахопліваюць сямігадовы перыяд (са снежня 1976 г. да снежня 1983 г.). Што датычыць прыгаданай «Кнігі гасцей» з двума вершаванымі экспромтамі і малюнкам У. Караткевіча, то яна перададзена В. Целешам на сталае захаванне ў Беларускі дзяржаўны архіў-музей літаратуры і мастацтва.

Уладзімір Караткевіч у Латвійскім этнаграфічным музеі. Ліпень 81 г. Фота В. Целеша  

***

Паважанаму Вячаславу Міхайлавічу Целешу на добры ўспамін аб сустрэчы ў Дубултах 5 снежня 76 г.

ад аўтара Ул. Караткевіча

***

Паважанаму сябру Вячаславу Целешу ад ягонага зямляка

Ул. Караткевіча.

28.Х.77 г.

***

Шматпаважанаму Вячаславу Целешу на добры ўспамін - на жаль, не па-беларуску - ад аўтара.

Ул. Караткевіч

Мінск 

***

Іхняй Ягамосці Вячку Целешу, каб і далей стаяў на рубяжы.

Ул. Караткевіч

4 снежня 80 г.

***

Князю Вячка ад проста Уладзіміра Караткевіча.

4.ХІІ. 81 г.

***

16 сакавіка 81 г.

Дарагі Вячаслаў!

Доўга пісаць не здолею, прабач. Сам з тэмпературай. Жонка з аперацыяй у клініцы. І так ужо месяц. Так што і не пісаў, і не званіў.

Экслібрыс знайшоўся між юбілейных лістоў (400), і я яго дасылаю. Ён мне вельмі-вельмі падабаецца, больш за ўсе ранейшыя. І мне шкада яго. Калі магчыма – зрабі і з яго, хаця на літаграфскім камені (а то невядома, новы можа быці й горшы). Я заплачу. Калі не захочаш грашыма, то на тую самую суму кнігамі.

А калі немагчыма – вярні мне яго. У мяне тут ёсць такі тоўсты скураны том, гэткая «Чукоккала», дзе пішуць пісьменнікі і крэсляць мастакі. Наклею туды.

Жадаю, каб ты заўсёды ішоў след у след за Поспехам. А за табою след у след каб ішлі Слава і Шчасце.

Абдымаю цябе.

Уладзімір

Вячаслаў Целеш. Экслібріс Уладзіміра Караткевіча

***

Дарагому князю Вячку (ён жа Целеш), каб цвёрда трымаў плацдарм у Прыбалтыцы.

Уладзімір Караткевіч

19.7.81 г.

***

Прыйшоў у Краснае Сяло,

Дзе даўніх шахтаў веле,

І аж дыханне заняло:

Тут з шахтаў вылез Целеш.

З майстэрні мілай пана Вячка

Паўзлі мы ледзь не на карачках

І дух наш ледзь трымаўся ў целе,

Калі дамоў пусціў нас Целеш.

***

28 верасня 81 г.

Дарагі Вячаслаў!

Даўно не бачыліся, даўно слова адно адному не казалі. А я то хварэю, то раз’язджаю па рэспубліцы з «рэвізіяй» помнікаў, каб пасля там, дзе трэба (і не трэба), наладзіць невялічкі скандал. Ездзіў у Слонім – жудацсь. Касцёл Андрэя ў авварійным стане, хто возьмецца (і ці возьмецца?) рапараваць – невядома; ракаковая капліца таксама дыхае на ладан. Адзінае суцяшэнне з усёй паездкі – касцёл у Ішкальдзе (XV ст., ледзь не адіны чысты ўзор готыкі на Беларусі; Вільні я не бяру). Адрапаравалі, накрылі бляхай, пабялілі бялютка, знеслі іконы (а быў грамадскі сарцір, які вось-вось рухне). Будзе жыць стары, хаця рэстаўрацыя адбывалася без мастакоў, але пакуль і так добра.

Днямі еду ў Мсціслаў. Даручылі напісаць кніжку-альбом.

Ну, я ім наработаю! Мінімум конскім заводам, максімум - Мсціслаўскай даўніне: каб ведалі ёй цану і бераглі.

Хаця, вядома, работа гэтая адарве мяне ад прямых маіх спраў.

А як у цябе? Як работаецца? Як сям’я?

Твая «неапалімая купіна» вісіць у жончыным пакоі, побач з «Хрыстом» (пач. XIX ст.). Павесіў бы ў сваім кабінеце, але і там, і ў гасцінай малавата сонца на такую палымяную рэч. А там як упадзе сонца - гарыць яна і ўсё.

Прыязджай і не думай аб даху над галавой, у нас месца хопіць.

Цяпер аб справе. Работаць апошнія дні не мог і таму клеіў экслібрысы. Іх у мяне розных ёсць, але твой найбольш настраёвы і найболыи адпа вядае найму характару. I клеіў яяго на свае кнігі (акрамя лірыкі), і на творы гісторыкаў пра Бепарусь, і на найлепшыя кнігі аб мастацтве Вялікага княства, і на творы Купалы (у прыватнасці, на першае выданне «Жалейкі»). І не хапіла. Ёсць яшчэ шмат кніг, на якія ён так і просіцца: у прыватнасці, на Вальтэр Скота, Ірасека, на дакладна капіяваныя (ну, дакладна паўтараюць першадрук) выданні Каханоўскага . Нязручна мне цыганіць, браце, але хацелася б вытрымаць марку да канца. Ці нельга зрабіць яшчэ хаця б сотню копій (калі нельга, то і меней, тады буду клеіць толькі на самыя выдатныя)? Калі можна - зрабі гэта, калі ласка, і абавязкова напішы мне, колькі гэта будзе каштаваиь. Я ведаю, як жывуць мастакі, і не хачу ўводзіць цябе ў расходы. А калі не захочаш (гэта ўжо крайні выпадах), напішы, колькі гэта будзе, а я табе кошт замяшчу кніжкамі, якімі сам захочаш.

Ты прасіў «Каласы»? Выйшлі яны ў «Школьнай бібліятэцы», пакуль першы том, і разышліся па школьных бібліятэках, кніга не для гандлю. А мне, бо гэта перавыданне, аўтарскіх далі 2 экзэмпляры. Адзін дасылаю табе. А другі том выйдзе ў на ступным годзе. Нагадай мне - дашлю таксама.

Абдымаю Вас усіх.

Ваш Ул. Караткевіч

***

Дарагому Вячаславу Целешу - з братняй любоўю і пажаданнем дасягнуць вяршынь на славу сваю і зямлі нашай.

Ул. Караткевіч

28 верасня 81 г.

***

Дарагому Вячку Целешу, другу і цудоўнаму мастаку, са спазненнем другі том. Замест ліста, бо захлынаюся работай. Хвіліны дыхнуць няма як.

Ул. Караткевіч 6 мая 82 г.

Мінск

***

28.VI. 82

Мілы Вячаслаў!

Прабач за два словы. Хвароба і запарка, і недзе падзецца. Дзякуй табе за цудоўныя фоткі (як жывыя мы ўсе, і столькі ўспамінаў), за «путеводитель» і за часопіс, які, вядома, з радасцю буду чытаць, але ўвесь (цярпець не магу чакаць ад месяца да месяца). Скончыў п ’есу і 3-серыйны сцэнар, а яшчэ дзве работы чакаюць. Зусім я як загнаны конь. Як атрымаю роман Ніедрэ - буду стукаць у дзверы, каб перакладалі. Гэты Апініс проста паўтарае зады. Плюнь. А наконт «хваляванняў сялян у Латгаліі» хай бы ён успомніў, як сяляне дапамагалі біць Серакоўскага пад Дынабургам.

Я, як магу, прапаведваю. Але я не магу замяніць калектыву, які думаў бы тое самое і тое самое прапаведваў. Ды й не мая гэта справа. Кожнага пераконваць - не хопіць ні крыві, ні нерваў. Кнігу «Каласоў», па-мойму, даслаў (хіба задурыўся?). Пацвердзіце, што атрымалі.

Прывітанне родным і знаёмым.

Абдымаю.

Твой У. Караткевіч

***

27.XII.83

Дарагі Вячка!

Віншую цябе з новым годам. Хай будзе табе і ўсім шмат гадоў, шмат здароўя, шмат шчасця і - галоўнае - шмат цудоўных карцін, якія палюбяць добрыя людзі.

Прашу прабачыць за маўчанне. Я з’ехаў вясной на радзіму, сядзеў у садзе, сачыў за калаўро там прыроды і начыста адключыўся ад усяго, ад радыё і аж да лістоў, якія чакалі дома. Вось цяпер прыехаў, але й тут адказваць часта не магу. Бо адключыўся я ў ліку ўсяго і ад работы (іначай бы памёр), і назбіралася яе - горы.

Вось так, княжа.

Цалую вас усіх і абдымаю.

Уладзімір.

Хоць бы Вы заняліся ды эскіхы для беларускіх паштовак прапанавалі. А то жах!