З гісторыі Вярэйкаўскага касцёлу

Вёска Вярэйкі размешчана на рацэ Верацейка, правым прытоку ракі Свіслач, прыкладна ў 20 км на паўднёвы захад ад Ваўкавыска, пры дарозе Гародня-Ваўкавыск. Увесь час вёска знаходзілася толькі ў Ваўкавыскім рэгіёне, раней ўваходзіла ў Ваўкавыскі павет, які ў 1507 г. быў выдзелены Зыгмунтам I Старым з Тракайскага ваяводства і ўключаны ў склад новага ўтварэння — Наваградскага ваяводства. Да 1793 г. у складзе Гарадзенскага ваяводства, з 1796 г. — Слонімскай губерні, з 1797 г. — у Літоўскай, у перыяд 1802-1916 гг. зноў у складзе Гарадзенскай губерні. Ва II Рэчы Паспалітай у Ваўкавыскім павеце Беластоцкага ваяводства. З верасня 1939 г. у Беластоцкай вобласці БССР, пасля Другой сусветнай вайны ў складзе Гарадзенскай вобласці.

Дакладную дату ўтварэння вёскі устанавіць не ўдалося, але з вялікай доляй праўды можна сцвярджаць, што гэта было ў XVIII стагоддзі, то бок у падатковым рэестры 1690 г. яшчэ не было спамінання. Прынамсі, з 1782 г. вёска была ў валоданні Старадубскага стольніка Юзэфа Біспінга, затым з 1806 па 1853 гг. належала яго дачцы Аляксандры, жонкі Аляксандра Міхайлавіча Толь Свічына (Светчына). У 1853 г. Вярэйкі, да якіх адносіліся фальваркі Кузьмічы і Мацейкаўшчына і ўрочышча Млынэк, былі ўключаныя ў масалянскі рэестр, створаны Аляксандрай Светчынай для яе сястры Юзэфы Вайчынскай, якая атрымала ў спадчыну ад бацькі ўсю маёмасць на карысць свайго стрыечнага ўнука Аляксандра Біспінга (уладальніка да 1867 г.), наступнымі ўладальнікамі былі Ян (да 1893) і Юзэф (да 1897), а да 1939 г. — сын апошняга Ян Каміль Біспінг.

Першыя няўдалыя спробы стварыць парафію зроблены каля 1840 года, калі за кошт Аляксандры Свічынай было завершана будаўніцтва цаглянай капліцы. Па просьбе фундатарки біскуп Віленскі Енджэй Бенедыкт Кленгевіч нават разглядаў магчымасць стварэння асобнай парафіі для каля 800 пражываючых у ваколіцы каталікоў, але гэтыя планы не былі рэалізаваныя, верагодна, па прычыне адсутнасці згоды расейскіх уладаў. Пабудаваная капліца атрымала толькі статус публічнай, а затым філіяла касцёла Рэплеўскай парафіі. У 1865 г., аднак, капліца была зачынена і ў ёй стала функцыянаваць царква. З тых часоў да 1920 г. тут функцыянаваў праваслаўны прыход. Пасля аднаўлення Польшчай незалежнасці, царква вярнулася ва ўласнасць каталікоў і 8 траўня 1921 г. пасля паўторнага асвячэння была адноўлена парафія. У 1921-1939 гг. належала да Бераставіцкага дэканату Віленскай дыяцэзіі, з 1991 года знаходзіцца ў Ваўкавыскім дэканаце Гарадзенскай дыяцэзіі.

У склад Вярэйкаўскай парафіі ўваходзілі: ваколіца Бербелі, вёскі Бутрыны, Дзевяткаўцы, Гоцевічы, Каленік, Курожэк, Курапаты, Кузьмічы, Левановічы, Львоўка, Моцькаўцы, Палазкі, Пожаркі, Славікі, Шулейкі, Шніпава, Цярэшкі, Трумпы, Вроны, Залучаны, Заневічы, Зубаўшчына, Жарна, Жэнаўцы і Жаронка, хутар Уладзішын, Зубаўшчына і Жэнаўцы, а таксама маёнткі Вярэйкі, Кузьмічы, Мацейкаўшчына, Стары Дворац, Шніпава, Цярэшкі і Зубаўшчына, фальваркі Чырвоны Груд, Рэпелка і Жэнаўцы і ляснічоўка Пнішчэ. Пачынаючы з 1921 года пробашч Альбін Хорба і парафіяне хадайнічалі аб далучэнні да Ваўкавыскага дэканату, якое так і не было завершана да 1939 года.

У 1923 г. на тэрыторыі парафіі пражывала каля 6000 чалавек, з іх 1580 каталікоў. Паводле справаздачы пробашча, «70% каталіцкага насельніцтва размаўляе на беларускай мове, астатняя частка каталікоў — па-польску». Астатняе насельніцтва, акрамя 15 габрэяў, праваслаўныя. У 1928 г. колькасць вернікаў павялічылася да 1744, а ў 1939 г. да 2120 чалавек. У 1930 г. створаны парафіяльны камітэт.

Пробашчамі былі: Альбін Хорба (1921-1927), Эдвард Церран (1927 — 1929), Баляслаў Грынявіцкі (1929-па 1939). Пасля Другой сусветнай вайны парафія функцыянавала да 1952 года, аж да закрыцця касцёла. Адроджана ў 1990 годзе. Абслугоўваецца пробашчамі з Ваўкавыска.

Гісторыя касцёла, напісаная ў 1848 г. ваўкавыскім дэканам, утрымлівае непацьверджаную іншымі крыніцамі інфармацыю пра тое, што нібыта з мясцовых дакументаў і пратаколаў наведвання мясцовага біскупа ў 1762 г. вынікала, што ў Вярэйках ўжо тады функцыянаваў касцёл, збудаваны тры гады таму на тым жа месцы, дзе стаяў знішчаны пажарам з спрадвечных часоў свайго існавання касцёл, у якім маглі знаходзіцца грабніцы Халецкіх, даўніх спадчыннікаў Вярэек і Кузьмічоў. У 1789 г. касцёл атрымаў вечную індульгенцыю ад таты Пія IV на адпраўленне грахоў. Адміністратарамі і капеланамі паслядоўна былі: ксёндз Вавран, манах марыянін (8 гадоў), францысканец ксёндз Зарэмба, бернардынец ксёндз Гадлеўскі, францысканец ксёндз Война, місіянер Дайбейтэр, бернардынец Юрэвіч да позняй старасці, бернардынец Сідзеровіч і ксёндз Дзюбкоўскі. Запісы Рэплеўскай парафіі, у склад якой уваходзілі Вярэйкі, за перыяд 1678-1782 гг., аднак, не ўтрымліваюць ніякіх згадак пра існаванне гэтага касцёла. Першыя звесткі ад 1797 г., калі згадваецца філіял касцёла Святога Іаана Хрысціцеля ў Вярэйках, пабудаваным, абсталяваным і абсталяваным неабходным начыннем за кошт тагачаснай спадчынніцы Тэадозіі з Сухадольскіх і Біспінгаў, стольнічай стародубскавай, якая са згоды дыацэзіяльных уладаў утрымоўвала пры касцёле ксяндза Сідзеровіча, бернардынцаў гарадзенскага канвента. У 1820 г. пробашч з Рэплі паведамляў, што драўляная капліца ў Вярэйках, якая раней лічылася філіялам касцёла, абсталявана ўсім неабходным, але ў адсутнасць заробку, пастаяннага каплана пры ёй, «муры прагнілі», але мясцовыя спадчыннікі маюць намер неўзабаве пабудаваць новую, цагляную. Будаўніцтва цаглянай капліцы, а на самой справе гэтага касцёла, ажыццяўлялася, у асноўным, незаконна, проста да яе будаўніцтва талерантна ставіўся муж фундатаркі Аляксандры Біспінг рускі памешчык Аляксандр Толь Свічын. У 1826 г. быў закладзены першы камень у падмурак і пачалося будаўніцтва. Гэта пацьвярджае інвентарызацыя 1828 г., у якой запісана, што на месцы драўлянай капліцы “будуецца зараз новы і рэспектабельны касцёл. Асобнага капелана няма. Служэнне ажыццяўляецца ў пэўныя дні года на падставе выдадзенай Святым Прастолам індульгенцыі. Усё абсталяванне і ўпрыгажэнні ёсць у дастатковай колькасці, як то: капа 1; адзення 8 ці 9; карпаралы, хумералы, пурыфікатары і г.д., сярэбраная чаша 1; кубак 1; лямпа заўсёды віслая срэбная 1 і спавядальныя лаўкі, харугвы, словам усё, што звычайна можна ўбачыць у вялікіх касцёлах». Тым не меньш, пасля лістападаўскага паўстання будоўляй зацікавіліся расейскія ўлады, якія зразумелі, што працы вядуцца самавольна. 19 верасня 1833 г. віленскаму кансістару быў накіраваны ліст са стаўкі губернатара, у якім ставілася пытанне: “на якой падставе дазваляецца грамадзяніну Свечынаву будаваць каталіцкі касцёл у сваім маёнтку ў Вярэйках?». У наступныя гады царкоўныя і свецкія ўлады вялі перапіску па гэтым пытанні, а будаўніцтва тым часам паволі працягвалася. У 1834 г. драўляная капліца была разбурана, на яе месцы будавалі новы касцёл, будаўніцтва было завершана ў 1838 г. Касцёл быў асвечаны 15 чэрвеня 1840 г., капланам прызначаны ксёндз Казімеж Контрым, утрыманне якому плацілі Свічыны. У наступныя гады статус касцёла заставаўся нявызначаным, тым больш, што ў 1839 г. памёр Аляксандр Свічын. Разумеючы, што касцёл можа быць зачынены, Аляксандра Свічына ў лісце да ваўкавыскага дэкана, датаваным 31 снежня 1847 г., настойвала, што касцёл павінен быць захаваны перш за ўсё таму, што такая была воля яе маці, а таксама мясцоваму насельніцтву далёка дабірацца да бліжэйшых касцёлаў. Верагодна, такім чынам ваўкавыскі дэкан у цытаваным дакладзе ў вышэйстаячыя інстанцыі, зрабіў упор на адвечную функцыю капліцы, а на самой справе касцёла, з дадзенымі яму ў васемнаццатым стагоддзі прывілеямі, і не згадаў сам факт існавання парафіі (дакументальна не зафіксаваны) да моманту пажару прыкладна ў сярэдзіне васемнаццатага стагоддзя. Падобна на тое, што мы маем справу з фальсіфікацыяй ў імя добрай справы. У адваротным выпадку, мае права на існаванне гіпотэза, што ў васемнаццатым стагоддзі капліца насіла, па сутнасці, строга прыватны, дваровы характар. А капланаў-манахаў ўтрымлівалі толькі для абслугоўвання членаў сям’і і іх бліжэйшага атачэння. Толькі гэта ў нейкім сэнсе можа растлумачыць спамінанне касцёла ў актах Рэплеўскага касцёла і адсутнасць згадкі пра яго існаванне ў дасканала вывучаных гісторыкамі дакументах віленскай дыяцэзіі.

У рапарце гарадзенскага дэкана ксяндза Аўгуста Івашкевіча ад 8 чэрвеня 1840 г. змяшчаецца даволі дакладнае апісанне нядаўна пабудаванага касцёла: “Цагельны касцёл у Вярэйках, з цэглы зроблены экстэр’ер з калонамі, даўжынёй 50 локцяў, шырынёй 22 локця, вышынёй да даху 16 локцяў. З франтальнага боку ёсць ганак, на франтонах дзве гіпсавыя статуі Святых Пятра і Майсея, структура усяго будынка — дарыйскі ордэр без вежаў. Званіцы па баках касцёла стаяць адасоблена, абедзве цагляныя, у кожнай па два званы, а ў адной гадзіннік. Ва ўсім касцёле паўкруглыя скляпенні, патопленыя. Драўляная падлога пакладзена лістамі, праглянсавана. Рашоткі аддзялення велькага алтара сніцерскай працы, пазалочаныя. Амбон глянсаваны, канфесіяналы дзве лакаваныя, глянсаваныя зэдлікі. Чатыры алтара: у вялікім алтары статуя ўкрыжаванага Ісуса, па баках касцёла справа алтар Зачацця Найсвяцейшай Панны Марыі, святога Юзэфа злева. Усе алтары аформлены з густам, элегантныя, пад мармур з гіпсам і пазалотай — выдатныя карціны, на сценах на тынкоўцы малюнак дванаццаці апосталаў. Бронзавыя падсвечнікі са свечкамі, усе алтары каменныя. Усяго неабходнага абсталявання дастаткова” .

Касцёл дзейнічаў да студзеньскага паўстання. 19 чэрвеня 1865 г. па распараджэнні губернатара Гародні быў зачынены і перададзены праваслаўнай царкве, пра што адміністрацыя Гарадзенскай губерні афіцыйна апавясціла віленскую курыю 15 снежня 1865 года. Праваслаўная царква атрымала імя Уваскрасення Гасподняга. У захаваных дакументах захаваліся запісы, што ўлады агрэсіўна вылучалі аргументы аб паглынанні касцёла, як сцвярджаецца, яе заступнік Аляксандр Свічын нібыта хацеў узвесці ў Вярэйках царкву з уласным склепам, а пасля яго смерці ўдава нібыта хацела пераўтварыць царкву ў касцёл, пры чым прах Свічына пахаваны ў царквы ў Кузьмічах. У студзені 1866 г. памочнік архітэктара Тыхвіньскі правёў вымярэнні касцёла, на падставе якіх архітэктар Уласаў стварыў праект рэканструкцыі ў царкву, а таксама праект па ўзвядзенню велічнага іканастаса. Змены ў канструкцыі будынка складаліся са змены цэнтральнай часткі фасада шляхам падзелу тыпаў вежаў, дадання подпіса і, перш за ўсё, закладкі порціка фасада і пабудовы над ім вежы-званіцы. Такім чынам, аўтаномныя званіцы былі знесены па кутах могілак. Дададзеныя элементы насілі змены ў руска-візантыйскім стылі.

Непатрэбнае для функцыянавання царквы абсталяванне было знята і, верагодна, часткова, перамешчана ў Рэплеўскі касцёл. Пададзены ў 1865 г. пералік падкрэслівае багацце касцёла, які не саступаў у велічы касцёлам, змешчаным паблізу; складаўся не меньш чым з 19 адзенняў, 4 кап, 2 пары далматыка, 11 стул, 22 тувальні, 26 карпаралаў, уражлівы набор касцёльнай бялізны, 2 балдахіна, 11 харугваў, дзве чашы, 4 кубкі, шматлікія люстры, драўляная купель, статуі Уваскрослага Хрыста і Хрыста Антакольскога.

З 1921 г. пасля рэстытуцыі касцёла, наступіў перыяд яго адаптацыі да патрэбаў каталіцкай літургіі, іканастас быў выдалены і ўсталявана пара бакавых алтароў, якія да 1929 г. насілі часовы характар. У 1952 г. касцёл быў зачынены савецкімі ўладамі і стаў прыходзіць у заняпад. У 1990 г. дзякуючы парафіянам быў адноўлены і пачаўся яго капітальны рамонт. Пасля гэтага былі выдаленыя некаторыя элементы візантыйскага стылю, знесена вежа, адноўлены порцік калоны, павялічаны да шасці калон. Менавіта гэта паказана на малюнку Вітольда Карпызы 1994 г. У сярэдзіне пакладзена новая падлога, перафарбавалі галоўны і бакавыя алтары. У 1996 г. пабудавана новая, асобна стаячая званіца.

Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa nowogródzkiego. Część II, tom 2
Praca zbiorowa; dr hab. Maria Kałamajska-Saeed (red. nauk.)